De duivelse eis
Een variatie op Dostojewski’s uitspraak ‘Als er geen God is dan is alles geoorloofd’:
‘Als er geen God is dan wordt alles van ons gevergd’ (of gevraagd).
Bataille verwoordt de ervaring van een mens die oog in oog staat met de leegte. Deze beangstigende ervaring is echter ook een oproep.
Als individuen zijn we afgescheiden van de continuïteit waaruit we voortkomen (de ‘natuur’ of ‘God’). We ondervinden een bijna oneindige eis, of zelfs een drift, om terug te keren.
“Mijn overdenkingen baseren zich op een geprivilegieerde ervaring; ‘zo ver mogelijk gaan’ heeft slechts zin wanneer het primaat van een “continuüm” is erkend” (‘Méthode de méditation’, 195).
Dat is de extreme menselijke ervaring die Bataille verwoordt. We verlangen om weer met onszelf ‘in het reine te komen’, om weer ‘natuurlijk’ te zijn. Dit verlangen naar een ‘terugkeer’ is de Eros die de filosofie beheerst: het verlangen om herenigd te worden met onze ‘andere helft’ (Plato), het verlangen naar God.
“Terugkeren willen wij nu, Heer, om niet te gronde te gaan” (Augustinus 1997, 31).
Bij Bataille krijgt het vorm als een verlangen naar het onmogelijke. Het is een verlangen dat de mens ten diepste doordringt en hem in Batailles woorden ‘schuldig’ maakt: we schieten immers altijd tekort.[1]
“De ervaring van het ik, van zijn onwaarschijnlijkheid, van zijn waanzinnige eis” (De innerlijke ervaring, 100)
is daarom voor Bataille de ‘plicht’ om tot het einde van het menselijk mogelijke te gaan (de ‘rekening van onze onwaarschijnlijkheid vereffenen’). Daar slaat de afstandelijke houding waarop onze individualiteit en onze kennis berust om in een (innerlijke) ervaring.
“Ervaring noem ik een reis naar het einde van het menselijk mogelijke. Niemand hoeft deze reis te maken, maar als men het doet, veronderstelt dat een ontkenning van de autoriteiten, de bestaande waarden die het mogelijke begrenzen. Doordat zij ontkenning van andere waarden, andere autoriteiten is, wordt de ervaring, die immers een positief bestaan heeft, zelf op positieve wijze de waarde en de autoriteit” (De innerlijke ervaring, 30).
[1] Een van Batailles meer autobiografische werken bestaat uit persoonlijke beschouwingen en meditaties, en draagt de titel Le coupable: de schuldige. Overigens kan men zich de vraag stellen of niet ook het verlangen om tot het uiterste te (moeten) gaan toch nog ‘gered’ wordt door een ‘idee van het goede’, namelijk dat men zo het meest recht doet aan wat het menselijk bestaan ten diepste is: oneindig verlangen.